DEFINICIJA Disleksija je trajan poremecaj u toku procesa ucenja citanja i ovladavanja njegovim automatizmom kod normalno inteligentne dece, koja pohadjaju redovne skole a nemaju nikakvih osjetilnih smetnji; prvi opis te pojave je zabelezen 1895. godine. Naravno da se mentalna debilnost i disleksija mofu istovremeno javiti u razlicitim razmerama; ali u svrhu boljeg poducavanja disleksije i njezine terapije potrebno ju je izdvojeno posmatrati. OTKRIVANJE DISLEKSIJE I UZRAST DETETA Tesko je odrediti tocne granice nesposobnosti jer se radi o relativnom poremecaju (pocevsi od potpune nemogucnost citanja do polaganog citanja) koji se veoma razlicito ocituje i od deteta do deteta ima drugacije posledice. Vazno je razlikovati teskoce koje se javljaju u prvoj fazi ovladavanja citanjem od trajnih nesposobnosti. Sto se tice prvih teskoca, one se verovatno javljaju u svakog petog deteta: radi se o deci za koju se obicno kaze da "ne znaju citati" na kraju prvog razreda osnovne skole. Velik broj te dece moze vec u sledecoj godini nadoknaditi to neznanje i nauciti tecno citati. Ne treba zaboraviti da se prvo citanje veze za uzrast deteta od oko 6 godina, no to je samo teorija: neka deca vec sa deset meseci hodaju dok nekima to uspeva tek kad navrse 18 meseci; isto tako ima dece koja "znaju citati" sa 6 i pol godina dok druga to postizu sa 7 i pol godina pa cak i kasnije. Konacno, postoje i neki drugi cinioci: afektivna nezrelost (dete ne voli ici u skolu), slabo organizovano skolstvo, pogresna pedagogija, niska intelektualna razina. Vazno je, dakle, postaviti dijagnozu nakon navrsene 7. godine. I ta granica je shematicna, ali je neophodna u klinicke i terapijske svrhe. Negativne prognoze mogu nauditi ugledu obitelj i skole i stetno se odraziti na licnost deteta. Ocito je, medjutim, da reedukacija tih privremenih smetnji, bez obzira na upotrebljene tehnike moze biti veoma korisna. OKOLNOSTI OTKRIVANJA DISLEKSIJE Zanimljivo je da je samo u jednom od tri slucaja disleksija razlog sto se roditelji obracaju strucnjacima za savet. Uzroci zbog kojih se dete vodi na pregled redovito su neprilike u skoli ili poremecaji ponasanja; ponekad se disleksija sasvim slucajno otkriva. Dob i trenutak otkrivanja disleksija veoma su razliciti, i obicno ih mozemo smestiti izmedju 7. i 14. godine, u proseku izmedju 9. i 10. godine, to jest nakon sto je dete vec tri godine ucilo citati sto znaci da sa najmanje 18 meseci zakasnjenja. Decaci su tim poremecajem cesce zahvaceni od devojcica (2 do 3 decaka na 1 devojcicu). KLINICKI SIMPOMI Opisane su greske karakteristicne za disleksiju. One predstavljaju njezin najuocljiviji aspekt: zamjena slova zbog teskoce razlikovanja po obliku slicnih znakova (b i d, m i n), slabo razlikovanje slova koja oznacavaju bliske glasove (b i p, d i t), inverzija slova unutar reci, premestanje ili izostavljanje slova ili slogova unutar reci, zamena jedne reci sa drugom koja ima slicno znacenje (vilica umesto zlica). Takve greske nisu ni dostatne ni neophodne za dijagnozticiranje disleksije: mnogi drufi stariji dislekticari ne cine ih, iqko citaju veoma polagano, bez ikakva automatizma. Potrebno je stoga posvetiti svu pozornost mjerenju citanja na temelju specijalnog tocno odredjeno, upravo bazdareno: broj gresaka i vreme citanja odredjuje se u odnosu na prosek dece istog uzrasta. Test omogucuje da se disleksija dijagnosticira i odredi terapijaw. Osim toga, taj test pokazuje da je disleksija relativan poremecaj (postoji niz prelaznih pojaca izmedju aleksije i normoleksije). Konacno, na odredjenom stupnju disleksije moguce je utvrditi poteskocu odnosno poremecaj koji je vezan za skolu a razlicito se odrazava o inteligenciji, izdrzljivosti i upornosti dislekticnog deteta. Poremecaj takodjer zavisi o reagiranju okolice, ucitelja i obitelji. RAZVOJ Posledice disleksije mnogobrojne su. Ortografske se greske javljaju kao neminovna i nerazdvojna pojava disleksije; cesto su to nepopravljive greske koje se uporno ocituju cak i nakon sto je poduzeta reedukacijacitanja. Ta se mana posebice pokazuje u narativnim tekstovima koji ne samo da su izrazito kratki nego im je recnik siromasan, anarhicno su srukturirani s krivom interpunkcijom i s nepravilno povezanim recima i recenicama. Deca koja imaju dislekticke smetnje ne vole citati; za njih se smatra da su zaostala, nepazljiva i lenja. Ona imaju pogresan nacin rasudjivanja cega sama nisu svesna. Imaju afektivnih problema pa prema tome i devijantna ponasanja. Ti su poremecaji cesti (2 od 3 deteta) a javljaju se ponajvise nakon sto dete pocne uciti citati; usko su povezani s reagiranjem obiteljske sredine. Ponajpre se ocituju u skoli da bi se zatim dalje razvijali unutar obiteljskog ambijenta. Odbojnost prema citanju moze se prosiriti na skolske obaveze uopce. Posledice disleksije nisu samo dizortografija i laksi ili tezi poremecaji u ponasanju nego i poteskoce u racunanju, u povjesti, zemljopisu, recitaciji, sve sto na kraju dovodi do potpunog neuspeha u skoli, unatoc normalnoj pa cak ponekad i blistavoj inteligenciji deteta. UZROCI Cini nam se da je odvec pojednostavljeno misljenje koje pojavu disleksije nastoji objasniti sledecim ciniocima: - DISLATERALNOSCU (dete ne moze razlokovati levu od desne strane) - LEVORUKOSCU, bila ona tolerirana ili ne - POGRESNIM VIZUELNIM ULANCAVANJEM NAPISANOG NIZA - AFEKTIVNIM POREMECAJIMA koji mogu biti uzrok teskoca u prvoj fazi citanja Treba istaci da su svi ti poremecaji posledice a ne uzroci disleksije. Pogresne pedagoske metode i pristupi procesu citanja ne mogu biti razlog disleksije. Cini nam se iluzornim vjerojatnije da se disleksija moze objasniti poteskocama prostornog i vremenskog strukturiranja. Konacno, nije nevazno da se i neka teza zaostajanja u govoru mogu javiti kao popratna pojava disleksije. Medju prave uzroke disleksije ubrajamo jedan geneticki i jedan steceni neuroloski faktor. Geneticki je faktor nasledan i neporeciv, kao sto to pokazuje: - postojanje genealoskog stabla koje je znacajno obelezeno disleksijom; vrlo visok postotak disleksije kod jednojajcanih blizanaca. Ipak, nacin na koji se disleksija nasledjuje veoma je slozen i tesko predvidljiv. Pored tih nasledjenih disleksija postoje i stecene, uzrokovane cerebralnim oscetenjima. Ove posledice mogu biti snazno izrazene, ali bez popratne intelektualne regresije a uzrokuju ih neke teze povrede lobanje ili vaskularna oboljenja dece koja su ranije bila normalna. Takva se ostecenja mogu javiti i prilikom porodjaja; u tom slucaju ocituju se veoma jasni simptomi kao na primer slaba cerebralna motoricnost. Ipak, cerebralno ostecenje moze biti i sasvim prikriveno, tako da ga roditelji pa cak i lekari ne zamjecuju. TERAPIJA Radi se o veoma specijaliziranom pristupu. Jedino se reedukacija djelotvorna, a moze obuhvatiti i vise razlicitih metoda; najvaznije je da se obavlja veoma savesno, uporno i dugotrajno, pa cak i nekoliko godina, s ritmom od najmanje sve seanse nedeljno. Sa terapijom je najbolje poceti nakon navrsene 7. godine; dizortograficku disleksiju moguce je ublaziti jedino pomocu reedukacije ukljucivsi sve vrste psihoterapije . Treba posebno istaci potrebu uspostavljanja bliskog odnosa reedukora sa detetom kao i cinjenicu da se valja poduzeti kako bi se detetu pomoglo da sto pre zaboravi neugodne uspomene koje ga vezu uz skolsku sredinu. Literatura: "Roditelji i dijete" - Mirjana Obuljen i Vera Franges, trece izdanje 1985.
Saveti roditeljima dece sa disleksijom i disgrafijom: - nemojte da detetu govorite da je lenjo, ako izbegava čitanje i pisanje - nemojte da zahtevate da čita ”žnaglas“ - nemojte da ga poredite s drugom decom u razredu - nemojte da stalno prigovarate da mu je rukopis neuredan - ohrabrite ga da sme da radi i polako ako mu je to lakÅ¡e - otvoreno razgovarajte o stvarima koje mu ne idu za rukom - pohvalite ga za sve Å¡to učini dobro - sarađujte s detetovim učiteljima i objasnite im s kojim i kakvim se teÅ¡koćama dete susreće - nemojte da razvijate osećaj krivice ni kod sebe niti kod samog deteta jer se tako uniÅ¡tava detetovo samopouzdanje i smanjuje se mogućnost napretka - podstičite ga u drugim aktivnostima u kojima je kreativan i maÅ¡tovit - javite se logopedu radi tačnog dijagnostikovanja i potrebnog uključivanja deteta u tretman s vežbama čitanja i pisanja, gde će se dati naglasak na vezu slovo-glas - recite detetu da su i mnoge poznate osobe (npr. Tom Kruz, Hans Kristijan Andersen, Leonardo da Vinči, Albert AjnÅ¡tajn, Stiv Mekvin i dr.) imale disleksiju
